Novi krstaški rat

O PATRIJARHU Jovanu, okretnom i zanimljivom upravniku srpske crkve, zna se nešto više nego o njegovim neposrednim prethodnicima. Sudeći po njegovom prezimenu Kantul izgleda da je bio vlaškog porekla, ali po celini dela koje je ostavio Jovan je bio "prožet duhom stare srpske srednjovekovne države". Na patrijaršijski presto stupio je posle smrti patrijarha Filipa 1592. U težnji za oslobođenjem naroda od Turaka, pećki patrijarh i pojedini episkopi pregovarali su sa rimskim papama, koji su u to doba podsticali zapadne vladare da krenu u novi krstaški rat protiv Turaka. Zato je Jovan Kantul 1598. godine podržao pokret hrišćanskih zemalja predvođenih Španijom, Venecijom, Austrijom i Vatikanom, sa papom Klimentom VIII na čelu, za oslobođenje balkanskih hrišćana od Turaka.
Srpski patrijarh Jovan je pregovarao i sa austrijskim nadvojvodom Ferdinandom u Gracu, a pošto nije uspeo da obezbedi pomoć, ušao je u savez sa španskim dvorom i savojskim vojvodom Emanuelom I. Turci su, saznavši za sve aktivnosti srpskog patrijarha, uspeli da Jovana na "prevaru dovuku u Carigrad i da ga tu, surovo, vešanjem, ubiju" 14. oktobra 1614. godine. Jedan zapis oko njegove slike sačuvan u Patrijaršiji u Peći, potvrđuje, kako ističe Marjanović, da mu se grob nalazi u Carigradu blizu Jerni kapije. Patrijarh Jovan se brinuo o duhovnom životu crkve; naručivao je prepisivanje knjiga koje je potom poklanjao crkvi u Peći i manastiru Hilandaru. Njegovim zalaganjem obnovljen je patrijaršijski kompleks u Peći, a freskama su oslikani hramovi Svete trojice u Pljevljama i crkva manastira Hopova.
Patrijarh Jovan ostao je u narodnom sećanju kao "revnosni mučenik i stradalnik za pravoslavlje", a u istoriji SPC je zabeležen najviše po tome što je bio, kako ističe Slijepčević, prvi patrijarh posle obnavljanja Pećke patrijaršije 1557. godine koji je napustio pomirljivu politiku prema Turskoj i okrenuo se Zapadu.
NAKON likvidacije patrijarha Jovana Kantule, na tron srpske crkve izabran je na saboru u manastiru Gračanica, 4. oktobra 1614, novobrdski mitropolit Pajsije. Patrijarh Pajsije je rođen u selu Janjevo na Kosovu 1542. u porodici sveštenika Dimitrija. Prva znanja o crkvi je dobio u svojoj kući i u manastiru Gračanica, središtu novobrdske eparhije, gde je izgleda bio, kako tvrdi Ilarion Ruvarac, učenik patrijarha Jovana. Za gračaničkog mitropolita Pajsije je izabran 1612. godine, a dve godine kasnije za patrijarha. Pajsije je bio obrazovan sveštenik i "veliki knjigoljubac koji je imao i svoju ličnu biblioteku".
Jedno kraće vreme srpski patrijarh Pajsije je vodio pregovore sa Rimom, o čemu postoje tragovi u vatikanskim arhivama, a zatim se preko vršačkog mitropolita Antonija (1632) i skopskog mitropolita Simeona, koji je 1641. godine "otišao u Moskvu i izradio carsku darovnicu katedralnoj crkvi Pećke patrijaršije", okrenuo Rusiji. Patrijarh Pajsije je uz velike napore uspeo da obnovi neke manastire i uspostavi normalni verski život, o čemu svedoči barski nadbiskup Marin Bici u svojim izveštajima Rimskoj kuriji o svojim putovanjima po Staroj Srbiji. U Vatikanskim arhivama se nalazi beleška da je prilikom jedne poseta srpskoj Krajini patrijarh Pajsije vodio ozbiljne teološke rasprave sa uglednim katoličkim arhiđakonom Leonardijem.
Patrijarh Pajsije I Janjevac bio je, sudeći po zapisima o "njegovom hodočašću", veliki putnik. Pred kraj života posetio je najpre Carigrad, a prvog oktobra 1646. pošao je na dug put u Jerusalim i sa koga se u Peć vratio 28. juna 1647. Pajsije se za života uspešno suprotstavljao "planovima Ohridske arhiepiskopije da pod svoju duhovnu vlast" potčini Pećku patrijaršiju, ali i "unionističkim planovima Rimske kurije".
Patrijarh Pajsije je, prema nekim istoričarima crkve, umro 3. novembra 1647. ili 1648. godine, a po starim srpskim zapisima, koje je proučavao Stojanović, patrijarh je "umro 3. oktobra 1649. godine u 3. časa noću". Na patrijaršijskom prestolu Pajsije I Janjevac proveo je 33 godine.
NA SABORU održanom u manastiru Morača 1648. godine za dvadeset drugog patrijarha i trideset trećeg naslednika trona Svetog Save, izabran je Gavrilo Rajić iz Starog Vlaha. Pre izbora Gavrilo je bio smederevski, novopazarski i raški mitropolit. Prilikom preuzimanja trona pećkih patrijarha, Gavrilo je morao da plati godišnji "kesim" (porez) u iznosu od 100.000 akči na ruke Mehmed-agi. Odmah po preuzimanju patrijaršije, 1649, Gavrilo je posetio Carigrad, gde je kod turskih vlasti pokušao da olakša teško materijalno stanje srpske crkve. Zbog toga se, sredinom 1652, sastao u manastiru Sveti Đorđe u Budimlji, kod Berana, sa izaslanikom Rimske kurije Pavlinom Demskinom, i nešto kasnije na Kosovu sa prizrenskim biskupom Franom Sojimirovićem. Razgovori su vođeni o uniji, miru među hrišćanima i još nekim drugim osetljivim političkim pitanjima. Godine 1649. patrijarh je posetio Carigrad kako bi učvrstio svoj položaj u carevini i predao redovne godišnje dažbine.
Patrijarh Gavrilo je bio "veliki knjigoljubac". U manastiru Sretenje na Ovčaru pronašao je 1650, kako piše episkop šumadijski Sava, "tipik zapustelog manastira Arilja, uzeo ga i odneo u Peć", a u zamenu manastiru je poklonio osam drugih knjiga.
Gavrilo I Rajić putovao je po Evropi i Rusiji, imao bliske veze sa Rimom i brojne razgovore sa papskim misionarima, koji su u vreme njegovog vladanja srpskom crkvom posećivali naše krajeve. Gavrila je pozvao u misiju moldavski vojvoda Mateja Besarabe da posreduje u zaključenju mira između njega i hetmana Bogdana Hmeljnickog.

DOGOVOR U MOSKVI
U Moskvi 1654. godine na jednom skupu, za koji Konstantin Jireček tvrdi da je bio tajni, srpski patrijarh se sastao sa prvacima balkanskih naroda i dogovarao kako da se oslobode turskog ropstva. U Rusiji je Gavrilo bio lepo primljen od cara Aleksija, pa je već 1655. godine, zajedno sa antiohijskim patrijarhom Makarijem, učestvovao na jednom crkvenom saboru u Moskvi. Tokom boravka u Rusiji car Aleksije mu je nakon "odstupanja" patrijarha Nikona ponudio tron ruske crkve. Gavrilo je ovu ponudu odbio i 1656. se vratio u Peć, gde je na crkvenom prestolu zateko Maksima, koga je u vreme svog izgnanstva u Rusiji sam predložio za patrijarha kako se, zbog njegovog odsustva, patrijaršija ne bi ugasila. Njegov pokušaj da ponovo dođe na tron Svetog Save nije uspeo.
(Nastaviće se)