Prenosim članak vodećeg izraelskog arheologa profesora Zeeva Hercoga jer je bitan za razumevanje istorije hrišćanstva, a naručito bitan za stvaranje lažnog ”judeo-hrišćanskog” narativa.
Prepublikovano u časopisu Biblijska arheologija iz magazina Ha’aretz ^ |
Prvobitni datum: oktobar 1999 | Zeev Hercog
Posle 70 godina intenzivnih iskopavanja u zemlji Izrael, arheolozi su saznali: Patrijaršijski zapisi su legendarne priče, nismo boravili u Egiptu niti izvršili egzodus, nismo osvojili zemlju. Takođe, nema pomena o carstvu Davida i Solomona. Oni koji se interesuju za ovu temu znaju ove činjenice već godinama ali Izrael je tvrdoglav narod i ne želi da čuje o tome.
Evo šta su arheolozi saznali iz svojih iskopavanja u zemlji Izrael: Izraelci nikada nisu bili u Egiptu, nisu lutali pustinjom, nisu osvojili zemlju u vojnoj kampanji i nisu je preneli na 12 plemena Izraela. Možda je još teže prihvatiti da je ujedinjena monarhija Davida i Solomona, koja je u Bibliji opisana kao regionalna sila, bila u najboljem slučaju malo plemensko kraljevstvo. Takođe će mnoge neprijatno iznenaditi saznanje da je Bog Izraela, JHVH, imao žensku pratnju i da je rana izraelska religija usvojila monoteizam tek u završnom periodu monarhije, a ne na planini Sinaj.
Većina onih koji se bave naučnim radom u međusobno povezanim oblastima Biblije, arheologije i istorije jevrejskog naroda – i koji su nekada ulazili na teren tražeći dokaze koji bi potvrdili biblijsku priču – sada se slažu da su istorijski događaji koji se odnose na faze nastanka jevrejskog naroda radikalno drugačiji od onoga što ta priča kaže.
U nastavku sledi kratak pregled kratke istorije arheologije, sa naglaskom na krize i veliki prasak, da tako kažemo, poslednje decenije. Ključno pitanje ove arheološke revolucije još uvek nije prodrlo u javnu svest ali se ne može ignorisati.
Izmišljanje biblijskih priča
Arheologija Palestine se razvila kao nauka relativno kasno, krajem 19. i početkom 20. veka u tandemu sa arheologijom imperijalnih kultura Egipta, Mesopotamije, Grčke i Rima. Ti resursno intenzivni regioni bili su prva meta istraživača koji su tražili impresivne dokaze iz prošlosti obično u službi velikih muzeja u Londonu, Parizu i Berlinu. Ta faza je efektivno prošla pored Palestine, sa njenom fragmentiranom geografskom raznolikošću. Uslovi u drevnoj Palestini nisu bili pogodni za razvoj obimnog kraljevstva i svakako tamo nisu mogli biti osnovani veliki projekti poput egipatskih hramova ili mesopotamskih palata. U stvari, arheologija Palestine nije nastala na inicijativu muzeja već iz verskih motiva.
Glavni podsticaj za arheološka istraživanja u Palestini bila je veza zemlje sa Svetim pismom. Prvi iskopavači u Jerihonu i Sihemu (Nablus) bili su biblijski istraživači koji su tražili ostatke gradova pomenutih u Bibliji. Arheologija je dobila zamah aktivnostima Vilijama Foksvela Olbrajta koji je savladao arheologiju, istoriju i jezike zemlje Izraela i drevnog Bliskog istoka. Olbrajt, Amerikanac čiji je otac bio sveštenik čileanskog porekla, počeo je da iskopava u Palestini 1920-ih godina. Njegov izjavljeni pristup istraživanju bio je da je arheologija glavno naučno sredstvo za pobijanje kritičkih tvrdnji protiv istorijske verodostojnosti biblijskih priča, posebno onih škole Velhauzen u Nemačkoj.
Škola biblijske kritike koja se razvila u Nemačkoj početkom druge polovine 19. veka, čiji je vodeći predstavnik bio Julijus Velhauzen, dovela je u pitanje istorijsku verodostojnost biblijskih priča i tvrdila da je biblijska istoriografija formulisana i u velikoj meri zapravo ‘izmišljena’, tokom vavilonskog izgnanstva. Biblijski naučnici, posebno Nemci, tvrdili su da je istorija Hebreja, kao kontinuirani niz događaja koji počinju sa Avraamom, Isakom i Jakovom, i nastavljaju se kroz put u Egipat, ropstvo i egzodus, i završavaju se osvajanjem zemlje i naseljavanjem plemena Izraela, a to je ustvari prosto kasnija rekonstrukcija događaja sa teološkom svrhom.
Olbrajt je verovao da je Biblija istorijski dokument koji iako je prošao kroz nekoliko faza uređivanja ipak u osnovi odražava drevnu stvarnost. Bio je uveren da će, ako se otkriju drevni ostaci Palestine, oni pružiti nedvosmislene dokaze o istorijskoj istini događaja koji se odnose na jevrejski narod u njegovoj zemlji.
Biblijska arheologija koja se razvila nakon Olbrajta i njegovih učenika dovela je do serije obimnih iskopavanja na važnim biblijskim telima: Megido, Lahiš, Gezer, Sihem (Nablus), Jerihon, Jerusalim, Aj, Giveon, Bet Šean, Bet Šemeš, Hacor, Taanah i drugi. Put je bio prav i jasan: svaki novi nalaz doprinosio je izgradnji harmonične slike prošlosti. Arheolozi, koji su sa entuzijazmom usvojili biblijski pristup, krenuli su u potragu za ‘biblijskim periodom’: periodom patrijaraha, hananskih gradova koji su uništeni od strane Izraelaca prilikom osvajanja zemlje, granicama 12 plemena, mestima perioda naseljavanja, karakterističnim po ‘naseljeničkoj keramici’, ‘Solomonovim vratima’ u Hacoru, Megido i Gezeru, ‘Solomonovim štalama’ (ili Ahavovim), ‘Rudnicima kralja Solomona’ u Timni — i neki još uvek marljivo rade i pronašli su planinu Sinaj (na planini Karkum u Negevu) ili Jošuin’ žrtvenik na planini Eval.
Kriza
Polako, počele su se pojavljivati pukotine u slici. Paradoksalno, stvorena je situacija u kojoj je gomila nalaza počela da potkopava istorijsku verodostojnost biblijskih opisa umesto da ih ojačava. Dolazi do krizne faze kada teorije u okviru opšte teze ne mogu da reše sve veći broj anomalija.
Objašnjenja postaju teška i neelegantna, a delovi se ne uklapaju glatko. Evo nekoliko primera kako je harmonična slika kolabirala.
Period patrijaraha:
Istraživači su imali teškoća da postignu saglasnost oko toga koji arheološki period odgovara Periodu patrijaraha. Kada su živeli Avraam, Isak i Jakov? Kada je kupljena pećina Mahpela (Grob patrijaraha u Hevronu) kako bi služila kao mesto sahrane patrijaraha i matrijaraha? Prema biblijskoj hronologiji, Solomon je izgradio Hram 480 godina nakon egzodusa iz Egipta (1 Kraljevima 6:1). Tom periodu moramo dodati 430 godina boravka u Egiptu (Izlazak 12:40) i duge životne vekove patrijaraha, što daje datum u 21. veku pre nove ere za Avraamov prelazak u Hanan. Međutim, nisu pronađeni dokazi koji mogu da potkrepe ovu hronologiju. Olbrajt je ranih 1960-ih godina zagovarao smeštanje lutanja Avraama u Srednje bronzano doba (22. – 20. vek pre nove ere). Međutim, Benjamin Mazar, otac izraelske grane biblijske arheologije, predložio je identifikovanje istorijske pozadine Perioda patrijaraha hiljadu godina kasnije, u 11. veku pre nove ere — što bi ga smestilo u ‘period naseljavanja’. Drugi su odbacili istorijskost priča i smatrali ih predačkim legendama koje su se pripovedale u periodu Kraljevstva Judeje. U svakom slučaju, konsenzus je počeo da se raspada.
Egzodus iz Egipta, lutanje u pustinji i planina Sinaj:
Mnogi egipatski dokumenti koje posedujemo ne pominju prisustvo Izraelaca u Egiptu, a takođe su nemi o događajima Egzodusa. Mnogi dokumenti pominju običaj nomadskih pastira da ulaze u Egipat tokom perioda suše i gladi i da kampuju na obodima Delte Nila. Međutim, ovo nije bio usamljen fenomen: takvi događaji su se dešavali često tokom hiljadama godina i nisu bili posebno izuzetni. Generacije istraživača su pokušavale da lociraju planinu Sinaj i logore plemena u pustinji. Uprkos ovim intenzivnim naporima, nije pronađeno nijedno mesto koje može odgovarati biblijskom izveštaju.
Snaga tradicije je sada navela neke istraživače da ‘otkriju’ planinu Sinaj na severu Hidžaza ili, kako je već pomenuto, na planini Karkum u Negevu. Centralni događaji u istoriji Izraelaca nisu potvrđeni u dokumentima van Biblije niti u arheološkim nalazima. Većina istoričara danas se slaže da su u najboljem slučaju boravak u Egiptu i događaji Egzodusa desili među nekoliko porodica i da je njihova privatna priča proširena i ‘nacionalizovana’ kako bi odgovarala potrebama teološke ideologije.
Osvajanje:
Jedan od formativnih događaja naroda Izraela u biblijskoj istoriografiji je priča o tome kako je zemlja osvojena od Hananaca. Međutim, veoma ozbiljne teškoće su se pojavile upravo u pokušajima da se lociraju arheološki dokazi za ovu priču. Ponavljana iskopavanja raznih ekspedicija u Jerihonu i Aju, dva grada čije je osvajanje najdetaljnije opisano u Knjizi Isusa Navina, pokazala su se veoma razočaravajućim. Uprkos naporima iskopavača, pokazalo se da u kasnom delu 13. veka pre nove ere, na kraju kasnog bronzanog doba, koji je dogovoreni period za osvajanje, nije bilo gradova u bilo kom delu, i naravno nije bilo zidova koji bi mogli biti srušeni. Naravno ponuđena su objašnjenja za ove anomalije. Neki su tvrdili da su zidovi oko Jerihona odneseni kišom, dok su drugi sugerisali da su korišćeni raniji zidovi; i, što se tiče Aja, tvrdilo se da se originalna priča zapravo odnosila na osvajanje obližnjeg Bet Ela i da je kasnije preneta na Aj od strane kasnijih urednika.
Biblijski naučnici su pre četvrt veka predložili da se priče o osvajanju posmatraju kao etiološke legende i ništa više. Ali kako je sve više i više lokacija otkrivano i pokazalo se da su mesta u pitanju izumrla ili jednostavno napuštena u različitim vremenima, zaključak da nema činjenične osnove za biblijsku priču o osvajanju od strane izraelskih plemena u vojnoj kampanji koju je vodio Isus bio je ojačan.
Hananski gradovi:
Biblija preuveličava snagu i utvrđenja hananskih gradova koje su osvojili Izraelci: ‘veliki gradovi sa zidovima do neba’ (Ponovljeni zakon 9:1). U praksi, sva mesta koja su otkrivena pokazala su ostatke neutvrđenih naselja, koja su u većini slučajeva sastojala od nekoliko struktura ili palate vladara, a ne pravog grada. Urbana kultura Palestine u kasnom bronzanom dobu se raspala u procesu koji je trajao stotinama godina i nije proizašao iz vojnog osvajanja.
Štaviše, biblijski opis nije upoznat sa geopolitičkom stvarnošću u Palestini. Palestina je bila pod egipatskom vlašću do sredine 12. veka pre nove ere. Egipatski administrativni centri su bili smešteni u Gazi, Jafi i Bet Šeanu. Egipatsko prisustvo je otkriveno na mnogim lokacijama na obe strane reke Jordan. Ovo upadljivo prisustvo nije pomenuto u biblijskom izveštaju i jasno je da je bilo nepoznato autoru i njegovim urednicima. Arheološki nalazi očigledno protivreče biblijskoj slici: hananski gradovi nisu bili ‘veliki’, nisu bili utvrđeni i nisu imali ‘zidove do neba.’ Herojstvo osvajača, malo protiv mnogih i pomoć Boga koji je ratovao za svoj narod je teološka rekonstrukcija bez ikakve faktičke osnove.
Poreklo Izraelaca:
Zaključci izvučeni iz epizoda u nastanku naroda Izraela u fazama uzeti zajedno doveli su do rasprave o osnovnom pitanju: identitetu Izraelaca. Ako nema dokaza za egzodus iz Egipta i putovanje kroz pustinju, i ako je priča o vojnom osvajanju utvrđenih gradova odbačena od strane arheologije, ko su onda bili ti Izraelci? Arheološki nalazi su potvrdili jednu važnu činjenicu: u ranom gvozdenom dobu (počevši neko vreme nakon 1200. godine pre nove ere), fazi koja se identifikuje sa ‘periodom naseljavanja’, stotine malih naselja su osnovane u oblasti centralnog brda zemlje Izraela u kojima su živeli farmeri koji su obrađivali zemlju ili gajili ovce. Ako nisu došli iz Egipta, koje je poreklo tih naseljenika?
Faraon Merneptah
Izrael Finkelštajn, profesor arheologije na Tel Aviv univerzitetu, predložio je da su ti naseljenici bili obični pastiri koji su lutali u ovoj bregovitoj oblasti tokom kasnog bronzanog doba (grobovi tih ljudi su pronađeni, bez naselja). Prema njegovoj rekonstrukciji, u kasnom bronzanom dobu (koje je prethodilo gvozdenom dobu) pastiri su održavali trgovačku ekonomiju mesa u zamenu za žitarice sa stanovnicima dolina. Sa raspadom urbanog i poljoprivrednog sistema u nizijama, nomadi su bili primorani da proizvode sopstvene žitarice i stoga je nastala potreba za stabilnim naseljima.
Ime ‘Izrael’ se pominje u jednom egipatskom dokumentu iz perioda faraona Merneptaha, kralja Egipta, koji datira iz 1208. godine pre nove ere: ‘Opljačkan je Hanan sa svim zlom, Askalon je zauzet, Gezer je zaposednut, Jenoam je postao kao da ga nikad nije bilo, Izrael je pust, njegovo seme nije.’ Merneptah misli na zemlju sa njenim hananskim imenom i pominje nekoliko gradova kraljevstva zajedno sa neurbanom etničkom grupom. Prema ovom dokazu, termin ‘Izrael’ je dodeljen jednoj od populacionih grupa koje su naseljavale Hanan krajem kasnog bronzanog doba, očigledno u centralnom brdu, u oblasti gde će kasnije biti osnovano Kraljevstvo Izrael.
Kraljevstvo bez imena
Ujedinjena monarhija: Arheologija je takođe izvor koji je doveo do pomeranja u rekonstrukciji stvarnosti u periodu poznatom kao ‘ujedinjena monarhija’ Davida i Solomona. Biblija opisuje ovaj period kao zenit političke, vojne i ekonomske moći naroda Izraela u drevnim vremenima. Usled Davidovih osvajanja, carstvo Davida i Solomona se protezalo od reke Eufrat do Gaze (‘Jer je on kontrolisao ceo region zapadno od Eufrata, od Tifsaha do Gaze, sve kraljeve zapadno od Eufrata’, 1 Kraljevi 5:4). Arheološki nalazi na mnogim lokacijama pokazuju da su građevinski projekti pripisani ovom periodu bili skromni po obimu i snazi.
Ostaci grada Megido
Tri grada Hacor, Megido i Gezer, koja se pominju među Solomonovim građevinskim preduzećima su detaljno iskopana u odgovarajućim slojevima. Samo oko polovine gornjeg grada Hacora je bilo utvrđeno, pokrivajući površinu od samo 30 dunama (7,5 jutara), od ukupne površine od 700 dunama koja je bila naseljena u bronzanom dobu. U Gezeru je očigledno postojala samo citadela okružena zidom sa kasematima, pokrivajući malu površinu, dok Megido nije bio utvrđen zidom.
Slika postaje još složenija u svetlu iskopavanja sprovedenih u Jerusalimu, prestonici ujedinjene monarhije. Veliki delovi grada su iskopani u poslednjih 150 godina. Iskopavanja su otkrila impresivne ostatke gradova iz srednjeg bronzanog doba i iz gvozdenog doba II (period Kraljevstva Judeje). Nisu pronađeni ostaci građevina iz perioda ujedinjene monarhije (čak i prema dogovorenoj hronologiji), samo nekoliko fragmenata keramike. S obzirom na očuvanost ostataka iz ranijih i kasnijih perioda, jasno je da je Jerusalim u vreme Davida i Solomona bio mali grad, možda sa malom citadelom za kralja, ali u svakom slučaju nije bio prestonica carstva kako je opisano u Bibliji.
Ova mala poglavarska država je izvor naziva ‘Bet David’ pomenutog u kasnijim aramejskim i moavitskim natpisima. Autori biblijskog izveštaja su poznavali Jerusalim u 8. veku pre nove ere sa njegovim zidom i bogatom kulturom čiji su ostaci pronađeni u raznim delovima grada i projektovali su ovu sliku unazad do doba ujedinjene monarhije. Pretpostavlja se da je Jerusalim stekao svoj centralni status nakon uništenja Samarije, njegovog severnog rivala, 722. godine pre nove ere.
Arheološki nalazi se dobro uklapaju sa zaključcima kritičke škole biblijske nauke. David i Solomon su bili vladari plemenskih kraljevstava koja su kontrolisala male oblasti: prvi u Hevronu, a drugi u Jerusalimu. Istovremeno, počelo je da se formira odvojeno kraljevstvo u brdima Samarije, koje se izražava u pričama o Saulovom kraljevstvu. Izrael i Judeja su od početka bili dva odvojena, nezavisna kraljevstva i ponekad su bili u sukobu. Stoga je velika ujedinjena monarhija imaginarna istoriosofska tvorevina koja je nastala najranije u periodu Kraljevstva Judeje. Možda najubedljiviji dokaz za to je da ne znamo ime ovog kraljevstva.
JHVH i njegova pratilja
Jahve i Ašera, 7. vek pne
Koliko je tačno bogova imao Izrael? Zajedno sa istorijskim i političkim aspektima, takođe postoje sumnje u verodostojnost informacija o verovanju i obožavanju. Pitanje o datumu usvajanja monoteizma od strane kraljevstava Izraela i Judeje pojavilo se sa otkrićem natpisa na drevnom hebrejskom koji pominju par bogova: JHVH i njegova Ašera. Na dva mesta, Kuntilet Ajrud u jugozapadnom delu brda Negev, i Hirbet el-Kom u podnožju Judeje, pronađeni su hebrejski natpisi koji pominju ‘JHVH i njegovu Ašeru’, ‘JHVH Šomron i njegovu Ašeru’, ‘JHVH Teman i njegovu Ašeru’. Autori su bili upoznati sa parom bogova, JHVH i njegovom pratiljom Ašerom i šalju blagoslove u ime para. Ovi natpisi, iz 8. veka pre nove ere, podižu mogućnost da je monoteizam, kao državna religija, zapravo inovacija perioda Kraljevstva Judeje, nakon uništenja Kraljevstva Izraela.
Arheologija zemlje Izraela završava proces koji se može smatrati naučnom revolucijom u njenoj oblasti. Ona je spremna da se suoči sa nalazima biblijske nauke i drevne istorije kao ravnopravna disciplina. Ali u isto vreme, svedoci smo fascinantnog fenomena da sve ovo jednostavno ignoriše izraelska javnost. Mnogi od ovih nalaza su poznati već decenijama. Stručna literatura u oblastima arheologije, Biblije i istorije jevrejskog naroda ih je obradila u desetinama knjiga i stotinama članaka. Čak i ako svi naučnici ne prihvataju pojedinačne argumente koji informišu primere koje sam naveo, većina je usvojila njihove glavne tačke. Ipak, ovi revolucionarni stavovi ne prodiru u javnu svest.
Pre oko godinu dana, moj kolega, istoričar prof. Nadav Ne’eman, objavio je članak u rubrici Kultura i književnost u Ha’aretz pod naslovom ‘Uklanjanje Biblije sa jevrejske police za knjige’ ali nije bilo javnog negodovanja. Svakoj kritički nastrojenoj osobi biće očigledno da je uklanjanje izraelskog naroda iz ovih konteksta samo početak. Izrael je pretnja za našu istorijsku pravdu.
Prof. Zeev Hercog predaje na Odeljenju za arheologiju i studije drevnog Bliskog istoka na Tel Aviv univerzitetu. Učestvovao je u iskopavanjima u Hacoru i Megidu sa Jigaelom Jadinom i u iskopavanjima u Tel Aradu i Tel Beer Ševi sa Johananom Aaronijem. Vodio je iskopavanja u Tel Mihaelu i Tel Gerisi i nedavno je započeo iskopavanja u Tel Jafi. Autor je knjiga o gradskoj kapiji u Palestini i njenim susedima i o dva iskopavanja, i napisao je knjigu koja sumira arheologiju drevnog grada.
Najnoviji komentari